«Το Βυζάντιο είναι ταυτόχρονα μια πόλη και
μια αυτοκρατορία. Η περίεργη τύχη της άλλοτε ταπεινής πόλης του Βοσπόρου
δημιούργησε γρήγορα το θρύλο. Το Βυζάντιο-Κωνσταντινούπολη, προορισμένο να
γίνει η έδρα της πρώτης χριστιανικής αυτοκρατορίας, θεωρήθηκε εξαρχής έργο
θείας έμπνευσης [...] και η ίδρυση της πόλης που διάλεξε ο Θεός, θεωρήθηκε ότι
συμβόλιζε και την ίδρυση της χριστιανικής αυτοκρατορίας. Η χριστιανική
ιστοριογραφία δημιούργησε το θρύλο της ιερής πόλης της Κωνσταντινούπολης σαν
απάντηση θα έλεγε κανείς στον ειδωλολατρικό θρύλο για την ίδρυση της Ρώμης
[...] Έτσι με την Κωνσταντινούπολη ένας νέος κόσμος μπαίνει στην Ιστορία....»
Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, «Η
πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας».
Με αυτή, τη θρυλική
Πόλη-αυτοκρατορία, πορεύθηκε για αιώνες η Συμβασιλεύουσα - Θεσσαλονίκη!
Η επαφή με την ιστορία του τόπου,
έρχεται μέσα από την μελέτη και την επιστημονική έρευνα των αξιόλογων μορφών
της ανθρώπινης έκφρασης, τη λογοτεχνία και τη μουσική. Η αρχαιολογική έρευνα,
με την δική της μεθοδολογία μελετά τα υλικά κατάλοιπα, τα λείψανα του
πολιτισμού και δίνει τις δικές της απαντήσεις. Το ζητούμενο είναι, πώς αυτή η
γνώση θα γίνει κτήμα των πολλών, πώς θα κοινωνήσει το πλατύ κοινό κατά τρόπο
άμεσα αντιληπτό, ώστε να νιώσει το πόσο
πολύτιμο είναι να ζει κανείς σ’ αυτό τον τόπο. Γι΄αυτόν ακριβώς τον λόγο να τον
αγαπήσει, και όχι επειδή έτυχε να γεννηθεί σ’ αυτό τον τόπο !
Από την πρώτη στιγμή που ήρθα σε επαφή
με τα αρχαιολογικά ευρήματα του σταθμού «Βενιζέλου», πίστεψα στην ιδέα της επιτόπου
διατήρησης των μοναδικών αυτών βυζαντινών αρχαιοτήτων, που μαρτυρούν την
πλούσια ιστορία των Βυζαντινών χρόνων της
πόλης - το τερπνόν – ενώ ταυτόχρονα δημιουργούν προϋποθέσεις ανάπτυξης – το
ωφέλιμον.
Ήδη έχει χυθεί πολύ μελάνι από τους
ειδικούς σε ότι αφορά, στην αξία των ευρημάτων και στην ανάγκη διατήρησής τους.
Ο αντίλογος της «Αττικό Μετρό», των κατασκευαστών και της πολιτείας, συνίσταται
στην αδυναμία κατασκευής του σταθμού, εφόσον δεν αποσπασθούν τα ευρήματα.
Όλοι συμφωνούν πως το μετρό πρέπει να
ολοκληρωθεί χωρίς περιττές δαπάνες και
καθυστερήσεις, καθώς επίσης, ότι τα μοναδικά ευρήματα πρέπει να αναδειχθούν. Αυτό είναι το ηθικό χρέος έναντι της
ιστορίας που μας κληροδότησε η καλή μας μοίρα, και παραήταν καλή με ‘μάς!
Η προσπάθεια να βρεθεί λύση στο
«αδιέξοδο», μας υποχρεώνει να καταθέσουμε όλοι καλόβουλα τις προτάσεις μας,
προσεγγίζοντας την «μέση» λύση στην «μέση οδό» των Ρωμαϊκών- Βυζαντινών χρόνων
της Θεσσαλονίκης.
Πριν καταθέσω την πρότασή μου, θεωρώ σκόπιμο
να εξηγηθούν κάποιες βασικές έννοιες για την σημασία των ευρημάτων, ώστε να
γίνει κατανοητό στο ευρύ κοινό, γιατί τόση εμμονή για τα συγκεκριμένα ευρήματα;
Cardo - Decumanus Maximus.
Το τυπικό γνώρισμα των ρωμαϊκών πόλεων είναι οι
δύο λεωφόροι, που καταλήγουν σε πύλες και διασταυρώνονται στο κέντρο τους, η cardo από βορρά προς νότο και η decumanus Maximus (κύρια λεωφόρος) από ανατολή προς δύση. Στη διασταύρωση
των κεντρικών λεωφόρων, βρισκόταν το Forum, το ρωμαϊκό
κοινωνικό και θρησκευτικό κέντρο. Στην περίπτωσή μας, η decumanus Maximus είναι στην ίδια
ακριβώς θέση και κατεύθυνση, έξη μέτρα, κάτω από την σημερινή Εγνατία, διέσχιζε και τότε την πόλη
ενώνοντας τη Χρυσή Πύλη (πλατεία
Ελευθερίας) στα δυτικά τείχη με την Κασσανδρεωτική
Πύλη (πλατεία Συντριβανίου) στα ανατολικά
τείχη, ενώ η κάθετος σε αυτήν, μαρμαρόστρωτη cardo, συνέδεε το λιμάνι του Μεγάλου Κωνσταντίνου με το βόρειο
σκέλος των τειχών. Την εποχή εκείνη, ολόκληρη η πόλη ήταν οχυρωμένη με τείχη,
ακόμα και το μέτωπο της παραλίας.
Τετράπυλο,
είναι το τετραμελές αρχιτεκτονικό μνημείο που συναντάται συχνά στην Ρωμαϊκή
αρχιτεκτονική. Έχει σχήμα τετράγωνο και αποτελείται από τέσσερις τετράστυλες
πύλες, οι οποίες είναι στεφανωμένες με επιστύλιο. Το συναντάμε συχνά σε
κεντρικά οδικά σημεία, που σημάδευαν την πύλη της πόλης ή κάποια σημαντική
διασταύρωση, όπως και στην περίπτωσή μας!
Τετράπυλο στην Παλμύρα, αρχαία πόλη της Συρίας.
Τετράπυλο στο κέντρο της Θεσσαλονίκης !
Δεν νομίζω πως χρειάζονται περισσότερα λόγια, ώστε να πεισθεί κανείς
για την μοναδική αξία των ευρημάτων, ακόμη θα μπορούσα να αναφερθώ σε πολλούς
διακεκριμένους αρχαιολόγους Έλληνες και ξένους, που τεκμηρίωσαν την ανάγκη
«κατά χώραν» διατήρησης του μνημείου και έβαλαν την υπογραφή τους σε σχετικό
κάλεσμα του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων.
Τα
τεχνικά
Στην λύση
που πρότεινε ο πολιτικός
μηχανικός Κώστας Ζάμπας, διδάκτωρ
του ΕΜΠ., και συνίσταται στο να
ανυψωθούν κατά 2,5 μέτρα οι αρχαιότητες της Βενιζέλου με τη βοήθεια ενός
«ταψιού» και μιας «κρεμάστρας», δηλαδή δύο μεταλλικών εσχαρών συνδεδεμένων
μεταξύ τους, ώστε να προχωρήσουν οι κατασκευαστικές εργασίες στον επίμαχο
σταθμό του μετρό, και στη συνέχεια να επανέλθουν στην αρχική τους θέση. «Η κάτω εσχάρα, οι αρχαιότητες και η επάνω
εσχάρα, όταν συνενωθούν, θα σχηματίσουν ένα “πακέτο”, μία ενιαία συσκευασία»,
διευκρινίζει ο κ. Ζάμπας και συμπληρώνει: «Αυτό
το “πακέτο” θα ανασηκωθεί σχετικώς εύκολα με τη βοήθεια γρύλων, που θα έχουν εκ
των προτέρων τοποθετηθεί στους διαφραγματικούς τοίχους ή και στους κεντρικούς
πασσάλους του σκάμματος. Η ανύψωση θα γίνει έως τα 2,5 μέτρα, ώστε το “πακέτο”
να φτάσει στο ύψος των χαλύβδινων σωλήνων, των αντηρίδων, που υπάρχουν σήμερα
στην οροφή του σκάμματος».
Η «Αττικό
Μετρό» απέρριψε, εν κατακλείδι, ως εξής, «είναι
επίσης παντελώς ανέφικτη, διότι:»
- Εμποδίζεται η αποκομιδή των προϊόντων της ανασκαφής αλλά και της περαιτέρω
εκσκαφής (με χρήση μεγασάκων, με ευρήματα κ.λπ.) καθώς και η προσκόμιση
των αναγκαίων υλικών, όπως οπλισμών, ξυλοτύπων, αντηρίδων, μηχανημάτων και
πάσης φύσεως κατασκευαστικών υλικών και εξοπλισμού του σταθμού
- Τα 2,5 μέτρα διαθέσιμου
ύψους για κατασκευαστικές εργασίες επιπέδου σταθμού Μετρό είναι ανεπαρκή
για την κίνηση και λειτουργία μηχανημάτων κατασκευής του σταθμού και των
αναγκαίων κατασκευαστικών εργασιών.
- Η νομοθεσία απαγορεύει ρητά την εργασία κάτω
από ανηρτημένα φορτία, τα οποία μάλιστα θα πρέπει να μείνουν αναρτημένα
για περίοδο πολλών μηνών ή και ετών.»
·
Η
μεγάλη δυσκολία εξευρέσεως
εφικτών λύσεων για την παραμονή των αρχαιοτήτων στο επίπεδο (-1) του σταθμού
δεν σχετίζεται με μέθοδο απομάκρυνσης και επανατοποθέτησης αυτών, αλλά με την
ουσιαστική δυσκολία της εξεύρεσης νέων λειτουργικών χώρων του σταθμού, οι
οποίοι θα χαθούν από το επίπεδο -1 λόγω χωροθέτησης των αρχαιοτήτων σε όλη την
έκταση αυτού.
Η πρόταση.
Για να γίνει
κατανοητή η προτεινόμενη λύση πρέπει να χωρισθεί το σκάμμα του σταθμού σε δύο
τμήματα, στο «Α» από την Βόρεια
πλευρά του σκάμματος μέχρι τους πασσάλους, που περιλαμβάνει τον λιθόστρωτο
δρόμο (decumanus
maximus) με τον αποχετευτικό αγωγό, και στο τμήμα «Β» από την Νότια πλευρά του σκάμματος
μέχρι τους πασσάλους, που περιλαμβάνει κυρίως τα κτιριακά λείψανα.
Η πρότασή μου συνοπτικά καθορίζεται από τα παρακάτω
βήματα:
1. Προτείνεται αρχιτεκτονική λύση με κλιμακοστάσια
πρόσβασης απευθείας στο επίπεδο -2 του σταθμού, και εκτός του περιγράμματος των
75,60 m x 19,20m, καθώς επίσης των εκδοτηρίων και των κουτιών ακύρωσης των εισιτηρίων.
Τα εκδοτήρια εναλλακτικά μπορούν να λειτουργήσουν σε καταστήματα κοντά στον
σταθμό. Ο διαθέσιμος δημόσιος χώρος μπροστά από το Μπεζεστένι και το Καραβάν-Σεράι, καθιστούν
την υλοποίηση της πρότασης απόλυτα εφικτή, τα δίκτυα κοινής ωφέλειας αποτελούν
πρόβλημα, αλλά αντιμετωπίζεται.
2. Διερεύνηση
δυνατότητας διατήρησης των ευρημάτων στο επίπεδο -1 (πρώτος όροφος κάτω από την
Εγνατία), σε σχέση με τις απολύτως αναγκαίες λειτουργικές ανάγκες του σταθμού.
3. Απόσπαση
μόνο εκείνων των ευρημάτων, που δεν είναι δυνατόν να διατηρηθούν, για λόγους εύρυθμης
και ασφαλούς λειτουργίας του metro.
4. Ι. Απόσπαση μέρους ή και στο σύνολό της, της λιθόστρωτης Βυζαντινής οδού (Μέση οδός) από
το τμήμα «Α» του σκάμματος 75,00m x 8,00m
περίπου, και εναπόθεσή της σε κατάλληλα διαμορφωμένο χώρο κοντά στον σταθμό.
Είναι απολύτως εφικτή και σχετικά εύκολη η απόσπαση του δρόμου, αφού
αποτελείται από πετρώματα ανθεκτικά, ικανού πάχους και μικρών διατάσεων.
ΙΙ. Αρχαιολογική έρευνα στο
τμήμα «Α» του σκάμματος – αξιολόγηση
νέων ευρημάτων – εκτίμηση και αντιμετώπιση ζητημάτων που ήθελε προκύψουν.
ΙΙα. Αν
αξιολογηθούν σαν λιγότερο σημαντικά από τα υπερκείμενα Βυζαντινά, ( πιθανότερη
εκδοχή ), τότε αποσπώνται και
μεταφέρονται.
ΙΙβ. Αν
αξιολογηθούν εξίσου σημαντικά με τα υπερκείμενα Βυζαντινά διερευνώνται λύσεις
ανάδειξης, ανάλογα με τον όγκο, ενδεχόμενα στο επίπεδο -1 και σε διακριτή θέση,
ή στο επίπεδο -4 των αποβάθρων του συρμού.
ΙΙγ. Εφόσον αξιολογηθούν σημαντικότερα
των υπερκείμενων Βυζαντινών, τότε προτείνεται ανεπιφύλακτα η «μηδενική λύση»,
δηλαδή η κατάργηση του σταθμού Βενιζέλου και ίδρυση μουσειακού χώρου, (το μετρό μπορεί να
λειτουργήσει και χωρίς το σταθμό Βενιζέλου).
5.
Ι. Μετά
την απόσπαση των ευρημάτων (στάδιο 3), που δεν είναι δυνατόν να διατηρηθούν,
ορίζονται τα μέρη του τμήματος «Β»
που πρόκειται να διατηρηθούν στο επίπεδο -1.
Ια. Διάρρηξη
των κτιριακών λειψάνων του τμήματος «Β»
στα σημεία προβολής των αντηρίδων και σε ίσο πάχος (περίπου 50 cm), ώστε να
είναι δυνατή η ανύψωση των κτιριακών λειψάνων πάνω από το ύψος των αντηρίδων.
ΙΙβ. Ανάπτυξη
μεταλλικών εσχάρων κάτω και πάνω από τα επιλεγέντα ευρήματα και σύνδεση μεταξύ τους (πακέτο), ώστε να είναι εφικτή η
ανύψωσή τους.
ΙΙγ.
Τοποθέτηση γρύλλων σε κατάλληλα διαμορφωμένα σημεία επί των περιμετρικών τοιχίων
του σκάμματος, ενδεχόμενα και επί των μεσαίων στύλων (πασσάλων κυκλικής
διατομής διαμέτρου ~ 1,20 m).
6.
Κατασκευή
ζευκτών παράλληλων πελμάτων, χρησιμοποιώντας τις υφιστάμενες αντηρίδες κυκλικής
διατομής (διαμέτρου ~ 50 cm) ως κάτω πέλμα, και έπειτα από διαστασιολόγηση τα λοιπά μέρη. Είναι προφανές, ότι επί των
ζευκτών θα στηριχθούν όλα τα ευρήματα που έχουν επιλεγεί να διατηρηθούν στο
τμήμα «Β» του επιπέδου -1.
7.
Ανύψωση και
στήριξη επί των ζευκτών, των ευρημάτων που έχουν επιλεγεί να διατηρηθούν στο επίπεδο
-1(κτιριακών λειψάνων).
8.
Συνέχιση του
ανασκαφικού έργου στο τμήμα «Β»,
αξιολόγηση ευρημάτων με βήματα ανάλογα του σταδίου 4 του «Α» τμήματος.
9.
Περαιτέρω
απρόσκοπτη συνέχιση των εργασιών ολοκλήρωσης του σταθμού Βενιζέλου.
10. Επανατοποθέτηση
των ευρημάτων του τμήματος «Β», που αφορά στα κτιριακά λείψανα, και στην
συνέχεια του τμήματος «Α», που αφορά στην λιθόστρωτη «Μέση οδό».
Προϋπόθεση
για την υλοποίηση της παραπάνω πρότασης, ενώ είναι βέβαιο ότι μπορεί να
βελτιωθεί, είναι η συνεργασία των δύο εμπλεκομένων φορέων του δημοσίου, της
αρχαιολογικής υπηρεσίας και της «Α.Μ.».
● Η αρχαιολογική υπηρεσία πρέπει να δείξει
ανοχή στην απόσπαση, μέρους ή του συνόλου της «Μέσης οδού», καθώς και στην
απόσπαση εκείνων των ευρημάτων που αφορούν στην εύρυθμη και ασφαλή λειτουργία
του σταθμού.
● Η «Α.Μ.» πρέπει να μπει στην βάσανο
επανασχεδιασμού του σταθμού, ώστε το μνημείο να διασωθεί στο μέγιστο δυνατό
βαθμό.
Στο
επίπεδο -1 του σταθμού, είναι χωροθετημένες χρήσεις που μπορούν να καταργηθούν
ή να περιορισθούν, όπως οι κοινόχρηστοι χώροι (κλιμακοστάσια και διάδρομοι),
καθώς και οι χώροι προσωπικού, έτσι το κύριο πρόβλημα περιορίζεται στους χώρους
των εγκαταστάσεων.
Είναι
προφανές ότι με την συνεργασία των εμπλεκομένων φορέων, η ουσιαστική δυσκολία
της εξεύρεσης νέων λειτουργικών χώρων του σταθμού, οι οποίοι θα χαθούν από το
επίπεδο -1 λόγω χωροθέτησης των αρχαιοτήτων, θα αντιμετωπισθεί!
Τα άμεσα οφέλη
● Η απόσπαση – μεταφορά του συνόλου των ευρημάτων, όπως εγκρίθηκε από
τον Αναπληρωτή Υπουργό Πολιτισμού, εκτός του κόστους της πρώτης φάσης (απόσπαση
– μεταφορά), εκτιμάται περί το 1.500.000 €, προϋποθέτει επιπλέον την δημιουργία
των αναγκαίων υποδομών ανάδειξης στο στρατόπεδο «Παύλος Μελάς», του ομώνυμου
δήμου, καθώς και το κόστος επανασύνδεσης
του μνημείου. Ένα άλλο ζήτημα αφορά, στο κόστος συντήρησης του μνημείου, όταν δεν προβλέπονται ανταποδοτικά οφέλη,
και πόσοι άραγε θα επισκεφθούν ένα δρόμο -«ξένο σώμα»- σε ένα στρατόπεδο! Είναι προφανές
λοιπόν, σε ότι αφορά το κόστος, η
προτεινόμενη λύση είναι συμφέρουσα και πολλαπλά οικονομικότερη, αφού: α) Δεν απαιτεί την μεταφορά του συνόλου
των ευρημάτων και ιδιαίτερα των κτιριακών λειψάνων, β) Δεν απαιτεί ιδιαίτερη υποδομή για την ανάδειξη των ευρημάτων, γ) Δεν απαιτεί ιδιαίτερο κόστος επανασύνδεσης
των ευρημάτων, αφού τα κτιριακά λείψανα στην πλειοψηφία τους παραμένουν
ανέπαφα, δ) Η όλη επιχείρηση
ανάδειξης του μνημείου γίνεται με το ίδιο προσωπικό που ήδη έχει εξοικειωθεί με
τον χώρο, άρα περιορίζεται σημαντικά η πιθανότητα καταστροφής του μνημείου από
τον λεγόμενο «αστάθμητο» παράγοντα.
● Αντιμετωπίζονται οι ενστάσεις της «Α.Μ.» σε ότι αφορά, «την αποκομιδή των προϊόντων της ανασκαφής αλλά και της περαιτέρω εκσκαφής
(με χρήση μεγασάκων, με ευρήματα κ.λπ.) καθώς και η προσκόμιση των αναγκαίων
υλικών»,αφού το τμήμα «Α» του σκάμματος παραμένει ελεύθερο, επίσης τα ευρήματα ανυψώνονται σε ύψος τουλάχιστον όσο και οι υφιστάμενες
αντηρίδες, και τέλος δεν πρόκειται πλέον για αναρτημένα φορτία, αλλά για στήριξη
μεταλλικής εσχάρας επί σταθερών
σημείων και μάλιστα στα απολύτως φυσιολογικά μεγέθη.
● Άμεση συνέχιση των εργασιών του μετρό, χωρίς περεταίρω
καθυστερήσεις και επιπλέον δαπάνες.
Τα μακροπρόθεσμα οφέλη
● Η Θεσσαλονίκη κατοχυρώνει την θέση της ως διεθνές
κέντρο Βυζαντινού πολιτισμού.
● «Δεν είναι πολλές οι ευρωπαϊκές πόλεις που
μπορούν να καυχηθούν ότι υπήρξαν έδρες αυτοκρατόρων· η Θεσσαλονίκη είναι μια
από αυτές, έδρα του αυτοκράτορα Γαλερίου στις αρχές του 4ου μ.Χ. αιώνα»,
άλλο να το διδάσκεσαι, και άλλο να το ζεις!
● Ανταποδοτικά οφέλη
από την πρώτη μέρα λειτουργίας του σταθμού, ενδεχόμενα και νωρίτερα, αφού είναι
βέβαιο ότι με την συζήτηση που προκάλεσαν οι αρχαιολόγοι, ήδη έχει εκδηλωθεί
ενδιαφέρον από την διεθνή επιστημονική κοινότητα να επισκεφθούν τα ευρήματα.
● Είναι πραγματικά
δύσκολο, να αποτιμηθεί το προσδοκώμενο όφελος από την υπεραξία που θα προκύψει,
εφόσον αναδειχθεί το μνημείο στην καρδιά της πόλης και του metro των 75.000.000 χρηστών ανά έτος,
και για τόσο χρονικό διάστημα, όσο αντέξουν και τα μέταλλα του συρμού!
● Το μήνυμα στις επόμενες γενιές, η αίσθηση του
καθήκοντος απέναντι στην ιστορία μας, και του σεβασμού στα όσα η βαριά
κληρονομιά μας επιφυλάσσει !
Τέλος, πρέπει καλά να το σκεφτούν, πριν αποφανθούν, οι
ειδικοί, διότι δεν πρόκειται μόνο για συγκριτική αξιολόγηση οικονομικών μεγεθών,
αλλά για την απώλεια ενός μοναδικού μνημείου και μιας μοναδικής ευκαιρίας για
την Θεσσαλονίκη!
Το όραμα.
Ο σταθμός Βενιζέλου, εντάσσεται στο
ιστορικό κέντρο της πόλης. Η πρόσφατη
αποκάλυψη των δημοσίων κτισμάτων επί
των κύριων λεωφόρων decumanus maximus και cardo, το Τετράπυλο, η
γειτνίαση με το Χαμζά Μπέη τζαμί (15ος
αι.), με το Μπεζεστένι (15ος αι.) και το Καραβάν-Σεράι (μεσαιωνικό ξενοδοχείο της πόλης παλαιότερα), καθώς
και ο περιβάλλον δημόσιος χώρος, που ενδεχόμενα «κρύβει» λείψανα και άλλων
κτιρίων, δεν μπορεί παρά να ανασκαφεί και να φέρει στο φως την ιστορική μνήμη
της πόλης, ως ενιαίο σύνολο. Η προοπτική στα επόμενα χρόνια, ανάδειξης σταδιακά
και άλλων τμημάτων κατά μήκος του άξονα της «Μέσης οδού», είναι κάτι παραπάνω
από βεβαιότητα, ο σταθμός
«Βενιζέλου» είναι μόνον η αφετηρία του θησαυρού που κρύβει η πόλη μας. Τώρα είναι η ευκαιρία για την Θεσσαλονίκη
να διεκδικήσει την παγκόσμια προβολή,
που της αναλογεί και της αξίζει, αφού η διαχρονία της στο ιστορικό γίγνεσθαι
είναι δεδομένη, αλλά και πολύτιμη!
Βέροια 25/3/3013
Ουρσουζίδης Ν. Γιώργος
Μέλος «Α» ΤΕΕ/ΤΚΜ
